Zamek Kamieniec - mój dom murem podzielony

 Zamek Kamieniec w Odrzykoniu to jedna z najbardziej fascynujących i historycznie ważnych budowli na terenie południowej Polski. A jak jest malowniczo położona, jak harmonijnie wbudowane w okoliczne skały. Usytuowany na skalnym wzgórzu, w kulminacyjnym miejscu sięgającym 452 m n p. m., na skraju Czarnorzecko–Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego – dumnie wznosi się nad Kotliną Krośnieńską. Potężna kamieniecka warownia leży na dawnym szlaku handlowym łączącym Polskę z Węgrami. Gotyckie ruiny są nie tylko symbolem dawnych czasów, ale również miejscem owianym legendami i tajemnicami, które dodają mu szczególnego uroku. Wschodnie skalne, samotne ostańce potęgują to wrażenie. Warto wiedzieć, że był on jednym z najważniejszych średniowiecznych założeń obronnych w Polsce południowo-wschodniej. A jego właściciele należeli do najznamienniejszych przodków naszej historii. Można o nim mówić bez końca. Ja zaś lubię często do niego zaglądać.

 

Zamek Wysoki zbudowany na skale

Ruiny zamku tworzą fragmenty murów obwodowych na nieregularnym rzucie zachowane do wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji. Ruiny zamku otoczone są wałem ziemnym, a od strony wschodniej i północnej zamek zabezpieczony był fosą. 

 

Na  Zamku Górnym z pierwotnego, gotyckiego założenia zachowały się piwnice oraz pewne fragmenty murów. W elewacji północnej na uwagę zasługuje gotycki, kamienny, ostrołukowy portal.

 

 Na Zamku Średnim przetrwały fragmenty pałacu Bonerów z zachowanym późnogotyckim oknem w kamiennym obramieniu z laskowaniem.

W obrębie Zamku Wysokiego usytuowany jest pomnik z popiersiem Tadeusza Kościuszki dłuta rzeźbiarza Andrzeja Lenika, postawiony w 1894 r. 

 

Muzeum Narodowe w Krakowie, zbiory online

Najlepiej zachowanym elementem założenia jest Zamek Średni z dziedzińcem w części centralnej na terenie którego znajdują się obecnie zrekonstruowana kamienna kaplica i dwukondygnacyjny budynek wartowni, w której funkcjonuje stała ekspozycja muzealna dotycząca dziejów zamczyska.

 

Historia Zamku Kamieniec

Dzieje zamku do krótkich nie należą, ale są bardzo bogate w wydarzenia i ciekawe postacie.

Pierwsze wzmianki o zamku pochodzą z 1348 roku, kiedy to Kamieniec był własnością króla Kazimierza Wielkiego. Po roku 1390 został podarowany przez Władysława Jagiełłę podkanclerzemu Klemensowi z Moskorzewa. Klemens Moskorzewski stworzył podstawy potęgi materialnej rycerskiego rodu Pilawitów, rozbudował Zamek Wysoki, wzniósł od strony wschodniej Zamek Średni, a od strony zachodniej Przedzamcze Odrzykońskie. Na piętrze Zamku Wysokiego ulokował i uposażył kaplicę, konsekrowaną w roku 1402. Pod koniec XIV w. Kamieniec stał się rezydencją Klemensa, którego wnukowie w roku 1452 właśnie od nazwy zamku przyjęli nazwisko Kamienieckich. 

 

Pieczętujący się herbem Pilawa ród dał Królestwu Polskiemu pierwszego w jego dziejach hetmana wielkiego koronnego.

 

Pierwotnie pełnił funkcję obronną, chroniącą szlak handlowy prowadzący przez Beskid Niski i Pogórze Dynowskie. Gościł w swych progach m.in. króla Władysława Jagiełłę, węgierskiego Jana Zapolyę i ponoć królową Bonę Sforze. Msze w kaplicy zamkowej odprawiał św. Jan z Dukli w czasach, gdy był gwardianem w Krośnie (świadczy o tym umowa z właścicielami zamku). Budowla była wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana. W XV wieku zamek składał się z czterech członów usytuowanych na różnych poziomach wzgórza, tworząc zaawansowane założenie obronne.

widok z Przedzamcza Korczyńskiego na Zamek Średni, mur graniczny i Zamek Wysoki

 W XVI wieku zamek przeszedł kolejne modyfikacje, zyskał renesansowy charakter, w tym okresie do Zamku Średniego zostało dobudowane od wschodu Przedzamcze Korczyńskie.

fot. S.B.

fot. S.B.

Nastał 1512 rok – bracia podzielili majątek w tym Zamek Wysoki, Zamek Średni, Przedzamcze Odrzykońskie i Korczyńskie. I tu historia zaczyna tworzyć fabułę do najsłynniejszej polskiej komedii …

Tu mieszkamy jakby sowy;
Lecz co gorsza, że połowy
Drugiej zamku – czart dziedzicem.

 ale o tym za chwilę.

Od tego czasu zamek Kamieniec posiadał dwudzielną strukturę własnościową, co spowodowało długotrwałe konflikty i zatargi między jego współwłaścicielami. W ostatniej ćwierci XVI w. miały miejsce duże zmiany własnościowe całego kompleksu zamkowego. Dziedziniec nazywany Przedzamczem Korczyńskim podzielony był murem granicznym (w związku z podziałem majątku). Wspólna dla obu części była kaplica św. Urszuli i studnia.

 

obraz stylizowany na gotycki tryptyk z odrestaurowanej kaplicy

 

Po środku widnieje wyobrażenie Męki Pańskiej. Niżej, po lewej widnieje wizerunek Matki Boskiej Odrzykońskiej, której kult upowszechnił się w XVI stuleciu., a po prawej święta Urszula. Na lewym skrzydle bocznym widać św. Jana z Dukli, niżej błogosławionego Stanisława Starowieyskiego. Na prawym skrzydle umieszczono wizerunek św. biskupa przemyskiego Stanisław Pelczara, oraz św. Andrzeja Bobolę ze Strachociny (woj. podkarpackie). /https://proszewycieczki.wordpress.com/2021/03/13/odrzykon-oltarz-w-zamkowej-kaplicy/

W XVII wieku zamek stał się świadkiem licznych konfliktów i najazdów. To tutaj w 1590 roku kalwini założyli swoją placówkę edukacyjną – kolegium, drukarnię, a w jednej z baszt otwarto kaplicę. Szwedzki najazd oraz działania wojsk Jerzego II Rakoczego w 1657 roku poważnie nadwyrężyły jego strukturę. Zamek zostaje zdobyty po zaciętej obronie i doznaje poważnych zniszczeń. W kolejnych wiekach stopniowo popadał w ruinę. Mimo prób odbudowy, Kamieniec stopniowo tracił na znaczeniu, a w XVIII wieku przestał być zamieszkany. Przemiana zamku w ruinę symbolicznie wiązana jest z upadkiem Rzeczypospolitej.

 

XIX wiek przyniósł kolejny podział. Jedna część trafiła do Szeptyckich, a druga do rodziny Biberstein-Starowiejskich. Kamieniec był już niemal zrujnowany, lecz jego ruiny przyciągały miłośników historii i romantyzmu. W ruinach stacjonowali jeszcze konfederaci barscy, a  także stał się on schronieniem dla niezwykłego rezydenta – Jana Machnika. 

fot. S.B.

 

Zofia z Jabłonowskich, po burzliwym rozwodzie z wpływowym hrabią Skarbkiem, wyszła w 1828 roku za nieakceptowanego przez swoją rodzinę Aleksandra Fredrę. I dzięki temu kontrowersyjnemu małżeństwu pisarz nie tylko stał się gospodarzem na zamku, ale zyskał także dostęp do autentycznych akt sądowych dotyczące sporu Firlejów i Skotnickich w archiwum rodzinnym. Jak się pewnie domyślacie wykorzystał to wspaniale. Możesz nigdy nie trafić do Korczyny czy Odrzykonia, ale historię  Zamku znasz ze szkoły, a może nawet z wypraw szkolnych do teatru.

W XX wieku podjęto próby zachowania i rekonstrukcji części obiektu, które jednak nie doprowadziły do pełnego przywrócenia dawnej świetności.

 

Gdy zamek stawał się romantyczną ruiną, jego znaczenie obronne zmalało, za to w sposób imponujący przenosi się na karty literatury i płótna malarskie.

Inspiracja literacka

Zamek Kamieniec stał się inspiracją dla Aleksandra Fredry, który w swojej komedii „Zemsta” przedstawił konflikty między dwoma rodami – Firlejami i Skotnickimi – toczącymi 30 letni spór o mury graniczne zamku.

„Mur naprawia,
Mur graniczny, trzech mularzy!
On rozkazał! On się waży!...
Mur graniczny!... Trzech na murze!
Trzech wybiję, a mur zburzę,
Zburzę, zniszczę aż do ziemi!"

Ważną rolę w tej kłótni pełniła też jedyna studnia oraz poprowadzenie rynien tak, aby cały deszcz spadał na dziedziniec sąsiadów.

„Ja - z nim w zgodzie? – Mocium panie,
Wprzódy słońce w miejscu stanie,
Wprzódy w morzu wyschnie woda,
Nim tu u nas będzie zgoda.”

Historyczny spór zakończył się dokładnie tak, jak we Fredrowskiej komedii: ślubem Mikołaja Firleja i Zofii Skotnickiej w 1638 roku, czyli Wacława z Klarą. Ich potomkowie stali się wreszcie jedynymi prawowitymi właścicielami warowni aż do roku 1770.

 

Ale to nie wszystko:

 Najwydatniejszym jednak rysem okolic Krosna, najmocniej pociągającym ku sobie moje oczy i serce, były zwaliska zamku odrzykońskiego. /Król zamczyska, Seweryn Goszczyński/

 

okolice Krosna widziane z tarasu widokowego Zamek Górny

 

okolice Odrzykonia widziane z tarasu widokowego Zamek Górny

Mniej znaną inspiracją literacką był Jan  Machnik - szalony poeta romantyk, który po upadku Napoleona osiadł w pozostałościach zamku w Odrzykoniu. Postrzegany był odtąd, jako romantyczny strażnik ruin. W lecie zamieszkiwał w jego murach, a zimą w okolicznych dworach szlacheckich i chatach.

 

fot. S.B.

 Uznawany był za jedną z najbardziej ekscentrycznych postaci ówczesnego Krosna i okolic. Na tle kosmopolityzmu okolicznej szlachty charakteryzował się głębokim zaangażowaniem patriotycznym. Obdarzony wrażliwością i wyobraźnią, stał się archetypem bohatera powieści Seweryna Goszczyńskiego pt. Król zamczyska. Na kartach powieści można odnaleźć liczne odwołania do sytuacji porozbiorowej, a także motywy mesjanistyczne. Odrzykoński zamek to alegoria Polski, choć już podupadły, wciąż owiany chwałą.

 

Inspiracja malarskie

Jako pierwszy maluje widok ruin Odrzykonia Adam Gorczyński.

Popularny zamek został też utrwalony przez Jana Matejkę. Stworzony przez niego cykl obrazów „Ruiny Zamku w Odrzykoniu” prezentuje wygląd zamku, w tym również wizję króla zamczyska, inspirowaną poematem Goszczyńskiego.

Ruiny zamku w Odrzykoniu-drzeworyt według rysunku Jana Matejki

 Ruiny Odrzykonia -  Henryk Grabiński,

 

Muzeum Narodowe w Krakowie, zbiory online

Wiele czasopism zamieszczało rysunki i litografy

źródło: Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa

 Ruiny zamku Kamieniec w Odrzykoniu - litograf Karol Auer, data powstania: między 1837-1838

 

Muzeum Narodowe w Krakowie, zbiory online

Ostatki Zamku w Odrzykoniu w obwodzie Jasielskim, od północy – litograf, data powstania: 1847r.

Muzeum Narodowe w Krakowie, zbiory online

 

Jest też zachowanych wiele pocztówek i zdjęć. 

 

Legendy związane z Zamkiem Kamieniec

Zamek Kamieniec słynie nie tylko z historycznych faktów, ale także z licznych legend, które przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Oto kilka najbardziej znanych:

1.     Legenda o ukrytych tunelach – Mówi się, że w podziemiach zamku ukryte są cenne skarby i tajemne przejścia, które były wykorzystywane podczas najazdów. Podobno wejścia do nich są ukryte w różnych częściach ruin, w klasztorze franciszkanów w Krośnie, a nawet wśród jaskiń Cergowej.

 

2.     Legenda o pięknej karlicy – "Według lokalnych opowieści, w Odrzykoniu mieszkała niegdyś karlica Kasia. Była wykształconą szlachcianką, została więc przyjęta do dworu Kamienieckich i zamieszkała na zamku. Gdy do Odrzykonia zawitała z wizytą królowa Bona, zobaczyła Kasię i bardzo zapragnęła przyjąć ją do swego orszaku, bowiem na zachodzie mali ludzie świadczyli o dostojeństwie i splendorze dworu. Wojewoda Kamieniecki oczywiście spełnił prośbę królowej i odtąd Kasia zamieszkała na Wawelu, gdzie z woli Bony poślubiła karła Kornela. Po jakimś czasie królowa podarowała małą parę cesarzowi Karolowi V. Kasia znalazła się więc aż w Hiszpanii i choć niczego je nie brakowało to nie była szczęśliwa. Bardzo tęskniła za rodakami i piękną okolicą Odrzykonia. Niestety zmarła na obczyźnie i mimo próśb, jej ciało nie zostało pochowane w Polsce.
Ponoć jednak jej postać była wielokrotnie widziana w ulubionym miejscu w zamku. Pierwsza zobaczyła ją Barbara Kamieniecka, gdy jeszcze do Odrzykonia nie dotarły wieści o zgonie karlicy. Zdziwiona pomyślała, że Kasia wróciła jednak gdy podeszła bliżej postać zniknęła, domyślono się więc że był to duch karlicy. I faktycznie jakiś czas potem nadeszła informacja o śmierci Kasi.."

3.     Legenda o strasznym koniu rycerza – Opowiada się, że pierwszą drewnianą warownię wzniósł tu okrutny rycerz parający się rozbójnictwem. Miał on bardzo dzikiego konia, który dodatkowo wyuczony przez swego pana rzucał się na ludzi, tratował ich i kaleczył. Po pewnym czasie ludzie mieszkający w okolicy mieli już dość nieustannego nękania i terroru, postanowili więc zebrać się i spalić zbójeckie gniazdo. Tak też się stało, rozbójnicy zostali bez litości wybici, a okrutnego konia obdarto ze skóry… Stąd nazwa Odrzykoń.

4.     Legenda o miłości i lenistwie – W jednej z wersji opowieści, zamek jest miejscem zabaw i miłości trzech sióstr. "Kasztelan odrzykoński posiadał trzy córki. Piękne to były dziewczyny, lecz nie skore do pracy. Lubiły jeździć na polowania, bawić się na ucztach, tańczyć, ale zadaną pracę przy kądzieli pozostawiały nietkniętą, trawiąc czas na pogaduszkach i żartach. Siostry wreszcie zakochały się. Szczęśliwy pan na Odrzykoniu wyprawił huczne zaręczyny. Nie były to jednak czasy pokoju, polskie rycerstwo wyruszało na wojnę i narzeczeni musieli się rozstać. Bracia chcieli jednak mieć jakąś pamiątkę przypominającą im o czekających na nich pannach. Zgodnie z panującym wtedy obyczajem, poprosili o haftowane z lnu koszule. Mieli po nie przybyć w drodze do Krakowa za dwie niedziele. Panny gorliwie wzięły się do pracy, ale wnet powróciły stare nawyki. Zaczęły się żarty, przekomarzania, a krosno stało bezczynne. Ani się nie spostrzegły, gdy nastała sobota ostatni dzień przed przyjazdem narzeczonych. Panny wzięły się do pracy, aż zastał je niedzielny świt. Gdy zobaczyła to matka, nakazała zaprzestać pracy i uszanować święty dzień. Córki nie dość, że jej nie posłuchały, to jeszcze wyszły na wzgórze przed zamkiem. Pracowały w pośpiechu, a ludzie z okolicy żegnali się z trwogą widząc takie łamanie Przykazań Bożych. W końcu do Zamku przybyli trzej bracia. Matka opowiedziała im wszystko i razem poszli na wzgórze. Ale tam zamiast sióstr zobaczyli trzy skały pokryte rosą, niczym łzami. To Pan Bóg zamienił je za karę w kamienie...". W innej wersji siostry – Prządki nie były leniwe, ale zostały zaklęte w skały, aby nie zostały napadnięte przez zbójców.

 

Obecny stan i turystyka

Obecnie Zamek Kamieniec jest popularnym miejscem wycieczek, rajdów historycznych a nawet dla miłośników wspinania się. Ruiny zachowały się w dość dobrym stanie, a ich zwiedzanie pozwala na zanurzenie się w atmosferę dawnych czasów. Na terenie zamku organizowane są różne wydarzenia kulturalne, rekonstrukcje historyczne, wystawiana jest „Zemsta” i są organizowane festyny.

 

Muzeum Zamkowe powstało w roku 1995. Znajdują się w nim militaria i przedmioty związane z kolejnymi właścicielami. Najciekawszymi eksponatami są portrety Aleksandra Fredry, Anny Szeptyckiej, herby, drzwi zamkowe, gotycki miecz odnaleziony w Zyndranowej. Działa także Pracownia Ceramiki Zamkowej oraz sala tortur. Znajdują się w nim starannie zrekonstruowane narzędzia katowskie: kolby, pręgierz, kolczaste krzesło, wiertarki do kolan i „majou łóżko”.

 

 Obok ruin znajduje się zarówno początek, jak i koniec szlaku prowadzącego wzdłuż Kamieńca. Spacer zajmuje ok. 1,5 godziny. Po drodze można podziwiać skałki, za którymi rozciąga się jodłowo-sosnowy las. U wylotu wąwozu mijamy dwie potężne skałki tworzące naturalną bramę. Mijamy też Krowią Turnie – ulubione miejsce wspinaczy.

 

 Wędrówkę ułatwiają tablice informacyjne, prowadzące m.in. do stanowiska czynnej ochrony płazów, skupiska daglezji, a także zbiorowej mogiły ofiar epidemii cholery. Jeśli ktoś lubi bardziej wymagające wycieczki, to z Krosna do zamku prowadzi zielony szlak o długości 9 km (w jedną stronę).

 

Zamek jest dostępny dla turystów przez cały rok, choć szczególnie atrakcyjny jest w okresie letnim, kiedy to można podziwiać okoliczną przyrodę i rozległe widoki na Beskid Niski. W pogodne dni, oprócz wyniosłości Beskidu Niskiego dopatrzyć się można nawet Bieszczadów.

 

Warto zwrócić uwagę na  skałę o  nazwie Strażnica. Rosną na niej drzewa i ma wykute kamienne schodki niczym wieża obronna. 

 

Nawet gdyby Zamek był zamknięty, to warto przejść się wokół niego ścieżką wzdłuż fosy i między ostańcami. 

 

Całkiem blisko znajduję się Rezerwat "Prządki", który oferuje zwiedzającym możliwość podziwiania czterech grup imponujących skał piaskowcowych, wśród których dominują formacje w kształcie wyniosłych maczug o wysokości przekraczającej 20 m.
 

skała odrzykońska

Poszczególnym skałom nadane zostały nazwy – m.in.: Prządka -Matka, Prządka -Baba, ale są tu także Herszt czy Zbój Madej. Przez rezerwat prowadzi czarny szlak turystyczny rozpoczynający się przy Zamku Kamieniec w Odrzykoniu, wiodący przez rezerwat do Czarnorzek i dalej na Suchą Górę do Czarnego Działu.

 

Nawet dziś, po dawnych czasach pozostał wspomniany wcześniej podział, lecz nie pomiędzy rodzinami, ale między gminą Korczyna i Wojaszówka. Dużo ciekawszym aspektem są jednak chaty ulokowane wzdłuż ul. Podzamcze. Jedna z nich widnieje na wszystkich starych rycinach, zdjęciach - Podzamcze 33. Co prawda ma na nich strzechę i poziome pasy, ale wydaje się, że jest to obiekt postawiony w tym samym miejscu, co współczesny. Nie znalazłam o niej informacji. Druga mieści się tuż za zamkowym płotem - jest to ponad stuletnia Chata Lenkówka - Podzamcze 68. Jest zbudowana z bali drewnianych, pokryta strzechą, datowana na ok.1892- 94r. Położona jest na wzgórzu naprzeciw wjazdu na dziedziniec zamkowy, po jego wschodniej stronie, na krawędzi skarpy o znacznym spadku.

 

Chata Lenkówka - przykład budownictwa charakter. dla grupy etnograficznej Dolinian, choć posiada tzw. wyżki.

Podsumowanie

Zamek Kamieniec w Odrzykoniu to nie tylko zabytek architektury obronnej, ale także miejsce pełne legend, tajemnic i harmonijnego połączenia zamku z krajobrazem. Usadowiony na szczycie skały w naturalny sposób wykorzystał walory obronne miejsca. Nadal spore wrażenie robi pomysłowość jego budowniczych, sposób w jaki wkomponowali w zamkowe mury znajdujące się na wzgórzu skały. Jego ruiny przypominają o dawnych czasach, pełnych walk i miłości, a opowieści o karlicy, Prządkach i tajemnych tunelach dodają mu niezwykłego klimatu. Ja go bardzo lubię i odwiedzam od czasu gdy na koronie murów rosły krzewy, a nawet drzewka, zaś wejście nie było biletowane. Teraz przyglądam się jak mury są umacniane, wyczyszczone i nabierają nowego charakteru. Mam nadzieję, że Dzierżawca - miłośnik Zamczyska nie posunie się w pracach konserwatorskich do poczynań Evansa. Na ten czas zamek pięknieje. Pamiętaj, jeśli będziesz w okolicy, to koniecznie odwiedź podzielony Zamek Odrzykoński.

 „Niech się dzieje wola Nieba! Z nią się zawsze zgadzać trzeba."